«حشاشین» سریالی تاریخی یا راوی قصه‌ای خیالی؟

مجموعه «حشاشین» محصول کشور مصر، ماه رمضان امسال منتشر شد. این مجموعه با محوریت یک شخصیت ایرانی ساخته شد و بخش‌هایی از آن در ایران می‌گذرد، بنابراین توجه مخاطبان ایرانی را به خود جلب کرد. این مجموعه علاوه بر فاصله گرفتن از واقعیت تاریخی در قصه، به فضای فرهنگی ایران نیز توجهی نداشته است. «حشاشین» که به عربی «الحشاشین» نوشته می‌شود، به کارگردانی پیتر میمی و نویسندگی عبدالرحیم کمال تولید شده است. افرادی مانند کریم عبدالعزیز، فتحی عبدالوهاب، میرنا نورالدین و احمد عید که از بازیگران مشهور مصر هستند، در این سریال ۳۰ قسمتی ایفای نقش کرده‌اند. چند روز قبل مهدی سیفی مدیرکل نظارت و تطبیق ساترا اعلام کرد: «روایت «حشاشین» از تاریخ اسلام متضمن تحریف‌های فراوانی است که به نظر می‌رسد با رویکرد سیاسی مغرضانه تولید شده است. بر همین اساس طبق نظر شورای صدور مجوز ساترا انتشار سریال «حشاشین» (The Assassins)، در رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر ایران مورد تایید نیست.» اعلام ممنوعیت انتشار سریال بار دیگر نام آن را بر سر زبان‌ انداخت، به همین بهانه در ادامه مطلب نگاهی به کیفیت این مجموعه داشتیم.

نمود افسانه سه یار دبستانی
در همان ابتدای فیلم که داستان از کودکی شخصیت‌های اصلی فیلم آغاز می‌شود، شاهد دوستی و هم‌درسی سه تن از شخصیت‌های مشهور ایرانی یعنی حسن صباح، حکیم عمر خیام و نظام‌الملک هستیم که با یکدیگر هم‌قسم می‌شوند هر کدام به مقام والایی رسید، دستگیر دو نفر دیگر باشد. هر چند عبدالرحیم کمال به عنوان فیلم نامه‌نویس سریال به این موضوع اشاره نکرده ، اما این داستان تداعی‌گر کتاب «سه یار دبستانی: خیام، نظام‌الملک، حسن صباح» و پیدایش فرقه اسماعیلیه است. نویسنده در این کتاب دقیقا از همین سه شخصیت برای خلق داستانی خواندنی بهره جسته و به واقع نه یک کتاب تاریخی، بلکه یک رمان خواننده‌پسند را به نگارش درآورده است و جالب این که در فهرست ابتدایی کتاب از بخش اول آن به عنوان افسانه یا تاریخ نام برده و عملا قصه را از وجاهت تاریخی خارج کرده است. نویسنده این کتاب هالدین ماگفال، یکی از افسران ارتش بریتانیا در قرن نوزدهم بوده که علاوه بر فعالیت‌های نظامی به عنوان منتقد، نویسنده رمان و چند کتاب در تاریخ هنر شناخته شده است.

نمادپردازی
با توجه به مسیر داستان فارغ از بُعد تاریخی آن که از صحت کافی برخوردار نیست، شخصیت‌های خلق شده مانند بسیاری از فیلم‌های دیگر می توانند نماد و بیانگر ویژگی های انسانی باشند. حسن صباح یک شخصیت مخوف، عمر خیام که در داستان رنگ هیچ به خود می‌گیرد و نظام الملک که شخصیتی سیّاس و باهوش دارد. حتی بعضی از منتقدان بیان کرده اند که فیلم بر آن بوده است تا حسن صباح را نمودی از اخوان المسلمین مصر و در واقع اسلام سیاسی معرفی کند.

فضاسازی غیرایرانی برای شهرهای ایرانی
شاید تکیه بر همان رمان «سه یار دبستانی» باعث شده است مجموعه «حشاشین» به لحاظ داستانی جذابیت داشته باشد، اما در سیر قصه شاهد تناقض‌های مشخصی در شخصیت‌پردازی‌ها و نمودهای منطقه‌ای هستیم. برای مثال، به دلیل ایرانی بودن هر سه شخصیت توقع می‌‌رود دکورها و فضای شهر اصفهان و قلعه الموت مطابق با آب و هوا و معماری خاص این مکان‌ها باشد، اما آن چه که مشاهده می‌شود فضا و جو حاکم بر یک کشور عربی است به طوری که اگر در ورود به هر شهر اسم آن ذکر نشود، مخاطب نمی تواند تشخیص دهد که در یکی از شهرهای ایران حضور دارد. معماری قصر سمرقند نیز که از شهرهای ایران آن زمان است و ظاهری شرقی‌تر نسبت به اصفهان برایش طراحی شده ، بیشتر شبیه بناها و مساجد ترکیه است.

پوشش و گریم نامتناسب
این ایراد درباره پوشش نیز تکرار شده است. لباس نظامیانی که در اصفهان حضور دارند بیش از این که شبیه پوشش رزم ایرانیان دوره سلجوقی باشد، مشابه لباس رومیان و یونانی‌هاست و پوشش مردم عادی نیز شباهتی با ایرانیان ندارد. حتی  درباره حکیم عمر خیام گویا تلاش بیشتری برای مشابهت ظاهری صورت گرفته است، لباسی به تن دارد که به دور از فرهنگ ایرانی و بیشتر شبیه به هند در دوره اسلامی خود است. گریم شخصیت‌ها نیز کاملا رنگ و بوی عربی خود را حفظ کرده است و در مواردی به خصوص برای شخصیت های زن در فیلم بیش از آن که ایرانی باشد، زنان ترک و حتی هندی-پاکستانی را جلوه‌گر است. گمان می‌رود تکیه‌ سازندگان فیلم به جای منابع تاریخی بر همان رمان سه یار دبستانی بوده و در طراحی صحنه و دکور بر جنبه‌های فرهنگی وقعی ننهاده باشند. نکته دیگر آن که زبان سریال به صورت مشخص عربی مصری است و هیچ نمودی از تفاوت زبان افراد با حضور در شهرها و کشورهای مختلف مشاهده نمی‌شود.

دور از واقعیت، اما خوش‌ساخت
اما فارغ از این موارد باید گفت «حشاشین» مجموعه‌ای خوش‌ساخت است با داستانی جذاب که می‌تواند توجه مخاطب را جلب کند. فیلم برداری خوب، موسیقی جذاب، بازی خوب بازیگران، کارگردانی حرفه‌ای، صحنه‌های رزم و اکشن بی‌نقص و داستانی که قوت خودش را دارد، عواملی است که می‌تواند باعث شود مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد. با این حال، این مجموعه نمی‌تواند گزاره سریال تاریخی را همراه خود داشته باشد، هر چند که در استفاده از وقایع و شخصیت‌های تاریخی اهتمام کرده باشد. روایت تحریف‌شده «حشاشین» بهانه تازه‌ای است تا بار دیگر خلأ تولید آثار مختلف درباره شخصیت‌های ایرانی و تاریخ ایران به یادمان بیاید.